اتوکلاو چیست؟ معرفی کامل و تخصصی انواع اتوکلاو و کاربردهای آن
در محیط های درمانی، به ویژه در مطب ها و کلینیک های دندانپزشکی، رعایت اصول استریلیزاسیون یکی از مهم ترین عوامل تضمین سلامت بیماران و جلوگیری از انتقال بیماری های عفونی است. اتوکلاو یکی از پرکاربردترین و حیاتی ترین دستگاه ها در فرایند استریل سازی ابزار پزشکی و دندانپزشکی به شمار می رود. در این مقاله، به معرفی کامل اتوکلاو، انواع آن، نحوه عملکرد، کاربردها و نکات مهم در انتخاب و نگهداری از این دستگاه خواهیم پرداخت.
اتوکلاو چیست؟
اتوکلاو (Autoclave) دستگاهی است که برای استریل کردن ابزارهای پزشکی، دندانپزشکی، آزمایشگاهی و حتی صنعتی، با استفاده از بخار تحت فشار و در دمای بالا طراحی شده است. هدف اتوکلاو، نابود کردن تمامی میکروارگانیسم ها از جمله باکتری ها، ویروس ها، قارچ ها و اسپورهای مقاوم است.
نحوه عملکرد اتوکلاو
اتوکلاو با استفاده از بخار آب اشباع شده در فشار و دمای بالا (معمولاً ۱۲۱ تا ۱۳۴ درجه سانتیگراد) در بازه های زمانی مشخص (بین ۱۵ تا ۳۰ دقیقه) موجب تخریب ساختار پروتئینی میکروارگانیسم ها و نابودی آن ها می شود.
مراحل عملکرد اتوکلاو:
- پیش خلا یا تخلیه هوا
خروج هوای داخل محفظه برای نفوذ بهتر بخار - تزریق بخار و افزایش فشار و دما
رساندن دما به حدود ۱۲۱ تا ۱۳۴ درجه با فشار ۱.۵ تا ۳ بار - زمان نگه داری در دمای بالا
استریلیزاسیون ابزارها در مدت مشخص - تخلیه بخار و خشک سازی
خارج کردن بخار و خشک کردن ابزارها برای جلوگیری از آلودگی مجدد
انواع اتوکلاو بر اساس عملکرد و طراحی
اتوکلاوها را می توان از لحاظ طراحی، عملکرد، کلاس کاری و کاربرد به دسته های مختلفی تقسیم بندی کرد.
اتوکلاو کلاس B
- پیشرفته ترین نوع اتوکلاو
- دارای پمپ خلأ قوی برای تخلیه کامل هوا
- مناسب برای ابزارهای دارای حفره، بسته بندی شده و جامد
- پرکاربرد در کلینیک های دندانپزشکی، جراحی و زیبایی
- سیکل کاری کامل با پیش خلا، بخار اشباع، و خشک کن
- مثال: اتوکلاو Melag Vacuklav B Class
اتوکلاو کلاس S
- دارای پمپ خلأ ضعیف تر نسبت به کلاس B
- مناسب ابزارهای جامد و ساده یا بسته بندی نشده
- برخی مدل ها قابلیت استریل ابزارهای پارچه ای یا بسته بندی شده را نیز دارند
- مورد استفاده در مطب های کوچک و مراکز درمانی سطح متوسط
اتوکلاو کلاس N
- ابتدایی ترین نوع اتوکلاو
- فاقد پمپ خلأ (فقط بخار مستقیم تزریق می شود)
- فقط برای استریل ابزارهای جامد و غیر بسته بندی شده
- مناسب برای کاربردهای کم خطر
- استفاده در برخی مطب های عمومی و کلینیک های دامپزشکی
اتوکلاو رومیزی (Tabletop)
- طراحی کوچک و جمع و جور
- قابل استفاده روی میز در مطب ها
- بیشتر در کلاس های B یا S ساخته می شوند
- مناسب برای کلینیک های دندانپزشکی، پوست، زیبایی و جراحی های سرپایی
اتوکلاو ایستاده (Vertical)
- ظرفیت بالا
- بیشتر در آزمایشگاه ها، مراکز تحقیقاتی و بیمارستان ها استفاده می شود
- قابلیت استریل حجم زیادی از ابزار یا ظروف آزمایشگاهی
اتوکلاو صنعتی
- ظرفیت بسیار بالا
- مورد استفاده در صنایع داروسازی، مواد غذایی، تولید تجهیزات پزشکی
- عملکرد تخصصیتر با قابلیت تنظیم دقیق فشار و دما
مقایسه کلاس های مختلف اتوکلاو
| ویژگی | کلاس B | کلاس S | کلاس N |
|---|---|---|---|
| تخلیه هوا | پیش خلا کامل | خلا جزئی | بدون خلا |
| استریل ابزارهای بسته بندی شده | دارد | برخی مدل ها | ندارد |
| ابزارهای حفره دار | دارد | در موارد خاص | ندارد |
| کاربردها | پزشکی، جراحی، دندانپزشکی | زیبایی، دامپزشکی | کاربرد عمومی |
کاربردهای اتوکلاو
- دندانپزشکی: استریل توربین، هندپیس، فورسپس و دیگر ابزارهای آلوده به خون
- اتاق عمل: استریل ابزارهای جراحی
- آزمایشگاه ها: ضدعفونی شیشه آلات، محیط های کشت
- صنایع غذایی: استریل بسته بندی های مواد غذایی و قوطی ها
- دامپزشکی و سالن های زیبایی: جلوگیری از انتقال عفونت
ویژگی های مهم در انتخاب اتوکلاو مناسب
- کلاس دستگاه (B، S یا N)
- حجم مخزن (از ۸ لیتر تا ۷۵ لیتر و بیشتر)
- دارای تاییدیه CE و ISO
- مجهز به سیستم خشک کن و نمایشگر دیجیتال
- تعداد سیکل های قابل تنظیم
- قابلیت ثبت و ذخیره اطلاعات استریلیزاسیون
نحوه نگهداری و مراقبت از اتوکلاو
- استفاده از آب مقطر برای جلوگیری از رسوب در المنتها
- تمیز کردن دوره ای مخزن و فیلترها
- انجام کالیبراسیون منظم و بررسی سنسورها
- تعویض درزگیر درب در فواصل مشخص
- انجام تست های کنترلی مانند Bowie & Dick Test و اندیکاتورهای شیمیایی و بیولوژیکی
خطاهای رایج هنگام استفاده از اتوکلاو
- بارگذاری بیش از حد ابزارها در محفظه
- استفاده از آب شهری به جای آب مقطر
- بسته بندی اشتباه ابزارها (جلوگیری از نفوذ بخار)
- باز کردن درب پیش از پایان سیکل و خشک سازی
سخن پایانی
اتوکلاو یکی از مهم ترین ارکان استریلیزاسیون ایمن در محیط های درمانی و پزشکی است. انتخاب صحیح دستگاه با توجه به نیاز تخصصی، ظرفیت کاری، و نوع ابزارها می تواند از بروز عفونت های متقاطع جلوگیری کند و سلامت بیماران را تضمین نماید. استفاده اصولی و نگهداری صحیح از اتوکلاو، عمر مفید دستگاه را افزایش داده و دقت عملکرد آن را حفظ می کند.
